*
برق در جهان
اگرچه که الکتریسته به عنوان نتیجه واکنش شیمیایی ای که در یک پیل الکترولیت از زمانی که الساندرو ولتا در سال 1800م این آزمایش را انجام داد، شناخته می شده است، اما تولید آن به این روش گران بوده و هست. در سال 1831م، مایکل فارادی ماشینی ابداع کرد که از حرکت چرخشی تولید الکتریسته می کرد، اما حدود پنجاه سال طول کشید تا این فن آوری از نظر اقتصادی مقرون به صرفه شود. در سال 1878م، توماس ادیسون جایگزین عملی تجاری ای را برای روشنایی های گازی و سیستم های حرارتی ایجاد کرد و به فروش رساند که از الکتریسته جریان مستقیمی استفاده می کرد که بطور منطقه ای تولید و توزیع شده بود، استفاده می کرد. در سیستم جریان مستقیم ادیسون، ایستگاه های تولید توان اضافی می بایست نصب می شدند. بدلیل اینکه ادیسون قادر نبود سیستمی را تولید کند که به ژنراتورهای چندگانه اجازه بدهد که به یکدیگر متصل شوند، گسترش سیستم او نیاز داشت که تمامی ایستگاه های تولید جدید مورد نیاز ساخته شوند.
نیاز به نیروگاه های اضافی ابتدا توسط قانون اهم بیان شده است، به دلیل اینکه تلفات با مربع جریان یا بار و با خود مقاومت متناسب است، بکار بردن کابل های طولانی در سیستم ادیسون به مفهوم داشتن ولتاژهای خطرناک در برخی نقاط یا کابل های بزرگ و گران قیمت و یا هر دوی اینها بود.
نیکولا تسلا که مدت کوتاهی برای ادیسون کار می کرد و تئوری الکتریسته را بگونه ای درک کرده بود که ادیسون درک نکرده بود، سیستم جایگزینی را ابداع کرد که از جریان متناوب استفاده می کرد. تسلا بیان داشت که دو برابر کردن ولتاژ جریان را نصف می کند و منجر به کاهش تلفات به میزان 4/3 می شود و تنها یک سیستم جریان متناوب اجازه انتقال بین سطوح ولتاژ را در قسمت های مختلف آن سیستم ممکن می سازد. او به توسعه و تکمیل تئوری کلی سیستم اش ادامه داد و جایگزین تئوری و عملی ای را برای تمامی ابزارهای جریان مستقیم آن زمان ابداع کرد و ایده های بعدیش را در سال 1887م در 30 حق انحصاری اختراع به ثبت رساند.
در سال 1888م کار تسلا مورد توجه جرج وستینگهاوس که حق انحصاری اختراع یک ترانسفورماتور را در اختیار داشت و یک کارخانه روشنایی را از سال 1886م در گریت بارینگتون، ماساچوست راه اندازی کرده بود، قرار گرفت. اگرچه که سیستم وستینگهاوس می توانست از روشنایی های ادیسون استفاده کند و دارای گرم کننده نیز بود، اما این سیستم دارای موتور نبود. توسط تسلا و اختراع ثبت شده اش، وستینگهاوس یک سیستم قدرت برای یک معدن طلا در تلورید، کلورادو در سال 1891 ساخت که دارای یک ژنراتور آبی 100 اسب بخار(75 کیلو وات) بود که یک موتور 100 اسب بخار (75 کیلو وات) را در آنسوی خط انتقالی به فاصله 5/2 مایل (4 کیلومتر) تغذیه می کرد. سپس در یک قرارداد با جنرال الکتریک که ادیسون مجبور به فروش آن شده بود، شرکت وستینگهاوس اقدام به ساخت یک نیرگاه در نیاگارا فالس کرد که دارای سه ژنراتور تسلای 5000 اسب بخار بود که الکتریسته را به یک کوره ذوب آلومینیوم در نیاگارا ، نیویورک و به شهر بوفالو، نیویورک به فاصله 22 مایل (35 کیلومتر) انتقال می داد. نیروگاه نیاگارا در 20 آوریل 1895م شروع به کار کرد.
*
برق در تهران
شهر بزرگ تهران از حدود دو قرن پیش پایتخت ایران بوده است و به سبب نقش و موقعیت اداری و جغرافیای برجسته اش اولین مولد برق در تهران به قدرت تقریبی ٣ کیلو وات حدود ١٥ سال پیش در سال ١٢٦٤ هجری شمسی درست سه سال بعد از موسسه برق تجاری توماس ادیسون که برای تأمین روشنایی بخشی یکی از خیابانهای شهر نیویورک ایجاد شده بود، به منظور تأمین روشنایی بخشی از کاخ سلطنتی ناصرالدین شاه قاجار، برای نخستین بار در این شهر مورد بهره برداری قرار گرفت.
١٩سال بعد در سال ١٢٨٣ هجری شمسی امتیاز تأسیس کارخانه برق در تهران به یکی از تجار خوش نام آن زمان مرحوم حاج حسین امین الضرب واگذار گردید. این کارخانه در سال ١٢٨٥ درست ٦ ماه بعد از صدور فرمان مشروطیت با یک ماشین بخار پیستونی با ٣ دیگ بخار که سوخت آن زغال سنگ بود با مولدی به قدرت ٤٠٠ کیلو وات ساخت کارخانه آ.ا.گ. از کشور آلمان با ولتاژ٣٨٠/٢٢٠ ولت آماده بهره برداری و پذیرش مشترکان شد. محل این کارخانه در خیابان چراغ برق تهران (امیر کبیر کنونی) قرار داشت که فقط برای تأمین روشنائی شبها بین ٥ تا ٧ ساعت کار می کرد. ماشین بخار دیگری با مولدی به قدرت ١٠٠ کیلو وات بعدها به آن اضافه شد. از اوایل سالهای ١٣٠٠ به بعد دو دستگاه نیم دیزل به قدرت ٥٠ اسب بخار ساخت کارخانه (انگو بلژیک کمپانی) در همان محل نصب گردیده و به ظرفیت کارخانه امین الضرب افزوده شد.
در این سالها به تدریج با گاهی و علاقمند شدن بخش خصوصی به مزایای برق، رفته رفته شرکتهای خصوصی برای تولید، توزیع و فروش برق ایحاد شد. در همین دوران برخی از کارخانه های صنعتی جدیدالتأسیس هم دارای مولد برق اختصاصی شدند. در سال ١٣١٠ برای نخستین بار، شبانه روزی کردن برق در تهران در میان دولتمردان آن زمان مطرح گردیده و اقدامات اولیه برای تحقق آن صورت گرفت تا آنکه بعد از گذشت ٦ سال بلاخره در تاریخ ٢٥/٦/١٣١٦ یک نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودا از کشور چکسلواکی با ٤ واحد ١٦٠٠ مگاواتی جمعاً به قدرت ٦٤٠٠ کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه ای تهران واقع در میدان شهدا نصب گردیده و زیر نظر شهرداری تهران بهره برداری از آن آغاز گرید.
در فاصله سالهای١٣٢٠-١٣١٨ به ویژه از اردیبهشت ماه سال ١٣١٩ که رادیو تهران شروع به کار کرد، استفاده از برق مخصوصاً برای شنیدن اخبار جنگ از رادیو با استقبال مردم روبرو گشت و به ناچار برای جبران کمبود نیرو از برق اضافی کارخانه های سیلو، سیمان تهران و پادگان سلطنت آباد کمک گرفته شد. بر اساس آمارهای موجود میزان تولید برق زا ٥/١٠ میلیون کیلو وات ساعت در ساعت ١٣١٧ به٥/١٥ میلیون کیلو وات ساعت در سال ١٣١٨ رسیده بود که با منظور کردن ٥/١ میلیون کیلو وات ساعت تولید برق کارخانه حاج امین الضرب جمع تولید برق در آن سال به ١٧ میلیون کیلو وات ساعت رسید. جمعیت تهران در آن سال ٤٥٠٠٠ نفر بود که بدین ترتیب میزان تولید سرانه برق سالانه به حدود ٣٨ کیلو وات ساعت رسیده بود.
در سالهای قبل از سال ١٣١٥ مسئولیت تهیه، نصب، تعمیر و نگهداری تأسیسات مربوط به روشنائی خیابانها به عهده واحدی به نام (اداره روشنایی) که در شهرداری تهران ایجاد شده بود قرار داشت. ولی واحد مستقلی که عهده دار برنامه برای تأمین برق مورد نیاز مردم و توسعه تأسیسات برق در آینده باشد وجود نداشت. با افزایش تقاضای روزافزون برق و رشد تدریجی مصرف، ایجاد یک موسسه مستقل که عهده دار این وظیفه باشد احساس گردید و به همین خاطر در ٢٥ مهرماه سال ١٣١٥ یک موسسه مستقل به نام (موسسه برق تهران) زیر نظر شهرداری به وجود آمد. این موسسه در واقع با اهداف و شرح وظایف گسترده جایگزین اداره روشنایی شهرداری شد.
به علت افزایش تقاضا، کمبود برق در تهران روز به روز بیشتر احساس می شد اما در طی سالهای جنگ جهانی دوم به سبب اشغال ایران از سوی متفقین و آشفتگی اوضاع سیاسی داخلی و عدم امکان ساخت تجهیزات نیروگاهی در داخل کشور مشکلات حمل قطعات نیروگاهها از خارج کشور، امیدی به نصب نیروگاههای جدید وجود نداشت تا آنکه پس از پایان جنگ و پیش از خروج متفقین از ایران ٤ دستگاه مولد ٢٠٠٠ کیلو واتی جمعاً به ظرفیت ٨٠٠٠ کیلو وات ساخت کارخانه (وستینگهاوس) از ارتش آمریکا خریداری گردیده و در ضلع شمالی مولدهای اشکودا نصب شد و بهره برداری از آنها در مهرماه سال ١٣٢٧ آغاز گردید. احداث این نیروگاهها و حتی استفاده از برق مازاد کارخانه های دولتی از جمله سیمان، سیلو، دخانیات، سلطنت آباد و راه آهن نیز تکافوی پاسخگویی به نیازهای برق تهران را نمی کرد. چنان که در زمستان سال ١٣٢٨ کمبود نیروی برق در تهران به طور کامل محسوس شد و به همین خاطر پس از مطالعات و بررسیهای به عمل آمده مسوولان ذیربط در طی سالهای ١٣٣٢ و ١٣٣٣ اقدام به خرید سه دستگاه مولد دیزلی هر یک به قدرت ١٣٠٠ کیلو وات و در مجموع به قدرت ٣٩٠٠ کیلو وات، از کارخانه (نردبرگ) آمریکا نمودند. این مولدها هم در ضلع شمال غربی مولدهای اشکودا نصب شده و در طی سالهای ١٣٣٤ و ١٣٣٥ مورد بهبره برداری قرار گرفتند.
برق در جهان
اگرچه که الکتریسته به عنوان نتیجه واکنش شیمیایی ای که در یک پیل الکترولیت از زمانی که الساندرو ولتا در سال 1800م این آزمایش را انجام داد، شناخته می شده است، اما تولید آن به این روش گران بوده و هست. در سال 1831م، مایکل فارادی ماشینی ابداع کرد که از حرکت چرخشی تولید الکتریسته می کرد، اما حدود پنجاه سال طول کشید تا این فن آوری از نظر اقتصادی مقرون به صرفه شود. در سال 1878م، توماس ادیسون جایگزین عملی تجاری ای را برای روشنایی های گازی و سیستم های حرارتی ایجاد کرد و به فروش رساند که از الکتریسته جریان مستقیمی استفاده می کرد که بطور منطقه ای تولید و توزیع شده بود، استفاده می کرد. در سیستم جریان مستقیم ادیسون، ایستگاه های تولید توان اضافی می بایست نصب می شدند. بدلیل اینکه ادیسون قادر نبود سیستمی را تولید کند که به ژنراتورهای چندگانه اجازه بدهد که به یکدیگر متصل شوند، گسترش سیستم او نیاز داشت که تمامی ایستگاه های تولید جدید مورد نیاز ساخته شوند.
نیاز به نیروگاه های اضافی ابتدا توسط قانون اهم بیان شده است، به دلیل اینکه تلفات با مربع جریان یا بار و با خود مقاومت متناسب است، بکار بردن کابل های طولانی در سیستم ادیسون به مفهوم داشتن ولتاژهای خطرناک در برخی نقاط یا کابل های بزرگ و گران قیمت و یا هر دوی اینها بود.
نیکولا تسلا که مدت کوتاهی برای ادیسون کار می کرد و تئوری الکتریسته را بگونه ای درک کرده بود که ادیسون درک نکرده بود، سیستم جایگزینی را ابداع کرد که از جریان متناوب استفاده می کرد. تسلا بیان داشت که دو برابر کردن ولتاژ جریان را نصف می کند و منجر به کاهش تلفات به میزان 4/3 می شود و تنها یک سیستم جریان متناوب اجازه انتقال بین سطوح ولتاژ را در قسمت های مختلف آن سیستم ممکن می سازد. او به توسعه و تکمیل تئوری کلی سیستم اش ادامه داد و جایگزین تئوری و عملی ای را برای تمامی ابزارهای جریان مستقیم آن زمان ابداع کرد و ایده های بعدیش را در سال 1887م در 30 حق انحصاری اختراع به ثبت رساند.
در سال 1888م کار تسلا مورد توجه جرج وستینگهاوس که حق انحصاری اختراع یک ترانسفورماتور را در اختیار داشت و یک کارخانه روشنایی را از سال 1886م در گریت بارینگتون، ماساچوست راه اندازی کرده بود، قرار گرفت. اگرچه که سیستم وستینگهاوس می توانست از روشنایی های ادیسون استفاده کند و دارای گرم کننده نیز بود، اما این سیستم دارای موتور نبود. توسط تسلا و اختراع ثبت شده اش، وستینگهاوس یک سیستم قدرت برای یک معدن طلا در تلورید، کلورادو در سال 1891 ساخت که دارای یک ژنراتور آبی 100 اسب بخار(75 کیلو وات) بود که یک موتور 100 اسب بخار (75 کیلو وات) را در آنسوی خط انتقالی به فاصله 5/2 مایل (4 کیلومتر) تغذیه می کرد. سپس در یک قرارداد با جنرال الکتریک که ادیسون مجبور به فروش آن شده بود، شرکت وستینگهاوس اقدام به ساخت یک نیرگاه در نیاگارا فالس کرد که دارای سه ژنراتور تسلای 5000 اسب بخار بود که الکتریسته را به یک کوره ذوب آلومینیوم در نیاگارا ، نیویورک و به شهر بوفالو، نیویورک به فاصله 22 مایل (35 کیلومتر) انتقال می داد. نیروگاه نیاگارا در 20 آوریل 1895م شروع به کار کرد.
*
برق در تهران
شهر بزرگ تهران از حدود دو قرن پیش پایتخت ایران بوده است و به سبب نقش و موقعیت اداری و جغرافیای برجسته اش اولین مولد برق در تهران به قدرت تقریبی ٣ کیلو وات حدود ١٥ سال پیش در سال ١٢٦٤ هجری شمسی درست سه سال بعد از موسسه برق تجاری توماس ادیسون که برای تأمین روشنایی بخشی یکی از خیابانهای شهر نیویورک ایجاد شده بود، به منظور تأمین روشنایی بخشی از کاخ سلطنتی ناصرالدین شاه قاجار، برای نخستین بار در این شهر مورد بهره برداری قرار گرفت.
١٩سال بعد در سال ١٢٨٣ هجری شمسی امتیاز تأسیس کارخانه برق در تهران به یکی از تجار خوش نام آن زمان مرحوم حاج حسین امین الضرب واگذار گردید. این کارخانه در سال ١٢٨٥ درست ٦ ماه بعد از صدور فرمان مشروطیت با یک ماشین بخار پیستونی با ٣ دیگ بخار که سوخت آن زغال سنگ بود با مولدی به قدرت ٤٠٠ کیلو وات ساخت کارخانه آ.ا.گ. از کشور آلمان با ولتاژ٣٨٠/٢٢٠ ولت آماده بهره برداری و پذیرش مشترکان شد. محل این کارخانه در خیابان چراغ برق تهران (امیر کبیر کنونی) قرار داشت که فقط برای تأمین روشنائی شبها بین ٥ تا ٧ ساعت کار می کرد. ماشین بخار دیگری با مولدی به قدرت ١٠٠ کیلو وات بعدها به آن اضافه شد. از اوایل سالهای ١٣٠٠ به بعد دو دستگاه نیم دیزل به قدرت ٥٠ اسب بخار ساخت کارخانه (انگو بلژیک کمپانی) در همان محل نصب گردیده و به ظرفیت کارخانه امین الضرب افزوده شد.
در این سالها به تدریج با گاهی و علاقمند شدن بخش خصوصی به مزایای برق، رفته رفته شرکتهای خصوصی برای تولید، توزیع و فروش برق ایحاد شد. در همین دوران برخی از کارخانه های صنعتی جدیدالتأسیس هم دارای مولد برق اختصاصی شدند. در سال ١٣١٠ برای نخستین بار، شبانه روزی کردن برق در تهران در میان دولتمردان آن زمان مطرح گردیده و اقدامات اولیه برای تحقق آن صورت گرفت تا آنکه بعد از گذشت ٦ سال بلاخره در تاریخ ٢٥/٦/١٣١٦ یک نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودا از کشور چکسلواکی با ٤ واحد ١٦٠٠ مگاواتی جمعاً به قدرت ٦٤٠٠ کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه ای تهران واقع در میدان شهدا نصب گردیده و زیر نظر شهرداری تهران بهره برداری از آن آغاز گرید.
در فاصله سالهای١٣٢٠-١٣١٨ به ویژه از اردیبهشت ماه سال ١٣١٩ که رادیو تهران شروع به کار کرد، استفاده از برق مخصوصاً برای شنیدن اخبار جنگ از رادیو با استقبال مردم روبرو گشت و به ناچار برای جبران کمبود نیرو از برق اضافی کارخانه های سیلو، سیمان تهران و پادگان سلطنت آباد کمک گرفته شد. بر اساس آمارهای موجود میزان تولید برق زا ٥/١٠ میلیون کیلو وات ساعت در ساعت ١٣١٧ به٥/١٥ میلیون کیلو وات ساعت در سال ١٣١٨ رسیده بود که با منظور کردن ٥/١ میلیون کیلو وات ساعت تولید برق کارخانه حاج امین الضرب جمع تولید برق در آن سال به ١٧ میلیون کیلو وات ساعت رسید. جمعیت تهران در آن سال ٤٥٠٠٠ نفر بود که بدین ترتیب میزان تولید سرانه برق سالانه به حدود ٣٨ کیلو وات ساعت رسیده بود.
در سالهای قبل از سال ١٣١٥ مسئولیت تهیه، نصب، تعمیر و نگهداری تأسیسات مربوط به روشنائی خیابانها به عهده واحدی به نام (اداره روشنایی) که در شهرداری تهران ایجاد شده بود قرار داشت. ولی واحد مستقلی که عهده دار برنامه برای تأمین برق مورد نیاز مردم و توسعه تأسیسات برق در آینده باشد وجود نداشت. با افزایش تقاضای روزافزون برق و رشد تدریجی مصرف، ایجاد یک موسسه مستقل که عهده دار این وظیفه باشد احساس گردید و به همین خاطر در ٢٥ مهرماه سال ١٣١٥ یک موسسه مستقل به نام (موسسه برق تهران) زیر نظر شهرداری به وجود آمد. این موسسه در واقع با اهداف و شرح وظایف گسترده جایگزین اداره روشنایی شهرداری شد.
به علت افزایش تقاضا، کمبود برق در تهران روز به روز بیشتر احساس می شد اما در طی سالهای جنگ جهانی دوم به سبب اشغال ایران از سوی متفقین و آشفتگی اوضاع سیاسی داخلی و عدم امکان ساخت تجهیزات نیروگاهی در داخل کشور مشکلات حمل قطعات نیروگاهها از خارج کشور، امیدی به نصب نیروگاههای جدید وجود نداشت تا آنکه پس از پایان جنگ و پیش از خروج متفقین از ایران ٤ دستگاه مولد ٢٠٠٠ کیلو واتی جمعاً به ظرفیت ٨٠٠٠ کیلو وات ساخت کارخانه (وستینگهاوس) از ارتش آمریکا خریداری گردیده و در ضلع شمالی مولدهای اشکودا نصب شد و بهره برداری از آنها در مهرماه سال ١٣٢٧ آغاز گردید. احداث این نیروگاهها و حتی استفاده از برق مازاد کارخانه های دولتی از جمله سیمان، سیلو، دخانیات، سلطنت آباد و راه آهن نیز تکافوی پاسخگویی به نیازهای برق تهران را نمی کرد. چنان که در زمستان سال ١٣٢٨ کمبود نیروی برق در تهران به طور کامل محسوس شد و به همین خاطر پس از مطالعات و بررسیهای به عمل آمده مسوولان ذیربط در طی سالهای ١٣٣٢ و ١٣٣٣ اقدام به خرید سه دستگاه مولد دیزلی هر یک به قدرت ١٣٠٠ کیلو وات و در مجموع به قدرت ٣٩٠٠ کیلو وات، از کارخانه (نردبرگ) آمریکا نمودند. این مولدها هم در ضلع شمال غربی مولدهای اشکودا نصب شده و در طی سالهای ١٣٣٤ و ١٣٣٥ مورد بهبره برداری قرار گرفتند.
